چهره جمعیتی ایران در آستانه سالمندی؛ ۵۸ درصد سالمندان ۶۵ به بالا از بازنشستگی بی‌بهره‌اند

شیوا پروایی، عضو هیات علمی گروه جمعیت‌شناسی دانشگاه علوم اجتماعی دانشگاه تهران، در نشست «نیازها و ضرورت‌های آموزشی کشور در آستانه ورود به دوره سالمندی» با تأکید بر نقش دانشگاه‌ها، مدارس و رسانه‌ها در این زمینه، گفت:  با ورود متولدین دهه ۶۰ به دوران سالمندی، چهره جمعیتی و اجتماعی کشور دستخوش تغییر خواهد شد. جامعه در دوره‌ای که حدود یک‌سوم جمعیت به سن سالمندی برسند، با مختصات متفاوتی مواجه خواهد شد.

وی ادامه داد: این نسل با ویژگی‌هایی مانند بیکاری‌های بیشتر، دوره‌های طولانی بیکاری، سابقه شغلی کمتر، ورود دیرتر به بازار کار، تجرد و تنهایی بیشتر، افزایش طلاق و اعتیاد و همچنین گسترش خانواده‌های تک‌فرزند یا بدون فرزند شناخته می‌شود.

پروایی با تأکید بر ضرورت آموزش سواد سالمندی از سنین پایین افزود:  می‌توان در مدارس و دوران کودکی، درس‌هایی با محوریت سواد پزشکی، سواد سالمندی، سواد سلامت و احترام به سالمندان ارائه داد. این موضوعات از اهمیت بالایی برخوردارند. 

وی یادآور شد: در دانشگاه‌ها نیز آموزش مهارت‌های زندگی و سواد سالمندی می‌تواند افراد را به تدریج برای دوران سالمندی آماده کند. تغییر ناگهانی سبک زندگی در سنین بالا، مانند ترک سیگار پس از ۵۰ سال مصرف، دشوار است و نتیجه مسیر طولانی زندگی افراد است.

پروایی تأکید کرد: سالمندان در دوران زندگی خود به راحتی نمی‌توانند شخصیت و سبک زندگی خود را تغییر دهند. بنابراین، باید از حالا به آینده فکر کنیم و راهکارهایی برای پیشگیری، بهبود روابط و ارتقای کیفیت زندگی در سالمندی داشته باشیم.

این عضو هیات علمی گروه جمعیت‌شناسی دانشگاه علوم اجتماعی دانشگاه تهران، در ادامه سخنان خود به رسالت دانشگاه‌ها و آموزش در مواجهه با سالمندی پرداخت و گفت: موضوع سالمندی صرفاً یک پدیده جمعیتی نیست، بلکه پدیده‌ای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است که پیامدهای متعددی دارد. دانشگاهیان و پژوهشگران در این حوزه باید فهم دقیق و علمی از سالمندی ارائه دهند و به سیاست‌گذاران کمک کنند تا برنامه‌ریزی مناسبی برای آینده انجام شود.

وی با اشاره به تنوع تجربه سالمندی افزود: سالمندان یک گروه همگن نیستند و تجربه سالمندی در میان آن‌ها متفاوت است. این تفاوت‌ها به جنسیت، محرومیت‌های اجتماعی، معلولیت، قومیت و سایر عوامل ساختاری وابسته است. بنابراین سیاست‌های اجتماعی و پژوهش‌ها باید این ناهمگونی‌ها را لحاظ کنند.

پروایی به اهمیت نگاه تاریخی و مسیر زندگی افراد اشاره کرد و گفت:  وضعیت سالمندی امروز محصول کل مسیر زندگی افراد است؛ تجربه دوران کودکی، نوجوانی و جوانی هر فرد، شرایط اجتماعی و نیروهای تاثیرگذار در طول زندگی، نقش مهمی در کیفیت سالمندی دارد. نظریه انباشتی سالمندی نشان می‌دهد که سرمایه‌ها، نابرابری‌ها و دشواری‌هایی که در طول زندگی تجربه شده، به مرور انباشته می‌شوند و در سنین کهنسالی آثار خود را نشان می‌دهند.

وی تأکید کرد: برای برنامه‌ریزی درست و پیشگیری از پیامدهای منفی سالمندی، باید مسیر زندگی امروز نسل جوان و شرایطی که در حال حاضر تجربه می‌کنند تحلیل شود تا بتوان پیش‌بینی کرد که سالمندی آینده چگونه خواهد بود و چه سیاست‌ها و آموزش‌هایی برای بهبود کیفیت زندگی آنان لازم است. 

این عضو هیات علمی گروه جمعیت‌شناسی دانشگاه علوم اجتماعی دانشگاه تهران، در ادامه به بررسی ابعاد سرمایه‌ها و مسیر زندگی در شکل‌گیری سالمندی پرداخت و گفت: نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهد که سالمندی افراد نه تنها تحت تأثیر سن، بلکه محصول کل مسیر زندگی و انباشت سرمایه‌ها و تجربیات آن‌ها است. مزایا، سرمایه‌ها و فرصت‌هایی که طی زندگی کسب شده‌اند، کیفیت و کمیت سرمایه‌ها، از جمله سرمایه اقتصادی، فرهنگی و روانشناختی، نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری سالمندی دارد.

پروایی به اهمیت سالمندی مثبت و فعال اشاره کرد و گفت:  از اواخر قرن بیستم، سازمان‌های بین‌المللی، به ویژه سازمان جهانی بهداشت، روی مفهوم سالمندی مثبت تأکید کرده‌اند. سالمندی موفق و فعال شامل مشارکت اجتماعی و سیاسی، امنیت اقتصادی و سلامت روانی است و می‌تواند کیفیت زندگی سالمندان را بهبود دهد. 

وی ادامه داد:  یکی از ابزارهای کلیدی در این مسیر، یادگیری مادام‌العمر است. افراد در تمام دوران زندگی نیاز به یادگیری دارند و این فرآیند می‌تواند سلامت روانی و شناختی، حس خودکارآمدی و مشارکت اجتماعی سالمندان را تقویت کند. یادگیری مادام‌العمر به افراد امکان می‌دهد در نقش یادگیرنده و یاددهنده فعالیت کنند و هویت‌های جدیدی برای خود بسازند. 

پروایی تأکید کرد:نظام آموزشی کشور و دانشگاه‌ها باید پیش از ورود نسل جدید به دوران سالمندی، برنامه‌ریزی کنند و مهارت‌ها، سواد سالمندی و راهکارهای پیشگیرانه را آموزش دهند. آموزش نباید محدود به سالمندان فعلی باشد، بلکه شامل نسل جوان و کودکان نیز باشد تا در آینده با سالمندی مثبت و فعال مواجه شویم.

این عضو هیات علمی گروه جمعیت‌شناسی دانشگاه علوم اجتماعی دانشگاه تهران، در ادامه به نقش نظام آموزشی و فرصت‌های یادگیری در ارتقای کیفیت زندگی سالمندان پرداخت و گفت: آموزش‌ها و برنامه‌های آموزشی می‌توانند نگرش‌ها و رویکردها نسبت به سالمندی را بهبود دهند. اصلاحات در نظام آموزشی ضروری است تا نسل‌های امروز با فهم درست و آمادگی کافی وارد سالمندی شوند.

وی با اشاره به اهمیت تنوع تجربه‌های سالمندی افزود: بخشی از سالمندان تجربه مناسبی از منابع درآمدی و مشارکت اجتماعی دارند و در فعالیت‌های داوطلبانه حضور فعال دارند. این گروه، علاوه بر بهره‌مندی شخصی، می‌توانند نقش یاددهنده را نیز ایفا کنند و این تجربه یاددهی، پیامدهای مثبتی برای ارتقای کیفیت زندگی آنان به همراه دارد. هرچند بخش عمده‌ای از سالمندان ما در جامعه از نظر اقتصادی محدودیت دارند، اما ظرفیت یاددهی و مشارکت اجتماعی در آن‌ها قابل توجه است. 

پروایی در ادامه تأکید کرد: نسل جوان نیز باید در مسیر زندگی خود سرمایه‌های مختلف نه تنها سرمایه اقتصادی، بلکه سرمایه‌های فرهنگی، اجتماعی و روانشناختی را انباشته کند. در شرایط اقتصادی و اجتماعی امروز، با تورم، فشارهای خانوادگی و روابط بین نسلی، حفظ و تقویت این سرمایه‌ها اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. شبکه‌های حمایتی و آموزشی نقش کلیدی در این مسیر ایفا می‌کنند و باید مورد توجه قرار گیرند.

این عضو هیات علمی گروه جمعیت‌شناسی دانشگاه علوم اجتماعی دانشگاه تهران، به مسائل اقتصادی و اجتماعی سالمندان و نقش نظام آموزشی و دانشگاه‌ها در مواجهه با این چالش‌ها پرداخت. وی گفت: تنها ۴۲ درصد از افراد ۶۵ سال به بالا از بازنشستگی بهره‌مندند که می‌تواند به عنوان سپر محافظتی عمل کند، و بخش عمده‌ای از سالمندان ما همچنان با فقر و محدودیت منابع درآمدی مواجه‌اند 

پروایی ادامه داد:  اتکای صرف به یک منبع درآمدی، مانند بازنشستگی یا فروش نیروی کار، ریسک سالمندی را افزایش می‌دهد. انباشت سرمایه‌های مالی، فرهنگی و روانشناختی در طول زندگی و دسترسی به حمایت‌های اجتماعی و شبکه‌های حمایتی، از اهمیت بالایی برخوردار است. متأسفانه حدود ۱۱ میلیون نفر از نیروی کار شاغل، بیمه پرداخت نمی‌کنند و در آینده نیز بازنشستگی نخواهند داشت؛ همچنین یک سوم جمعیت زیر خط فقر هستند. 

وی به نقش نظام آموزشی در تربیت نیروی متخصص سالمندی اشاره کرد و گفت: رشته‌های مرتبط مانند پرستاری، مددکاری اجتماعی، روانشناسی سالمندی و علوم اجتماعی باید توسعه پیدا کنند و آموزش‌های پایه شامل سواد سالمندی، مهارت‌های زندگی و مهارت‌های بین‌فردی در دانشگاه‌ها ارائه شود. نگرش جامعه نسبت به سالمندان باید تغییر کند و تبعیض در پذیرش و خدمات‌رسانی به سالمندان در بیمارستان‌ها کاهش یابد.

پروایی افزود:دانشگاه‌ها علاوه بر آموزش، نقش مهمی در تولید دانش و پژوهش‌های بین‌رشته‌ای دارند. یادگیری مادام‌العمر و دانشگاه‌های دوره سوم به سالمندان امکان می‌دهد مهارت‌های جدید بیاموزند، کسب‌وکار راه‌اندازی کنند و سلامت روان و اجتماعی خود را تقویت کنند. این امر فرصت‌های اقتصادی و اجتماعی جدیدی برای سالمندان ایجاد می‌کند و به توسعه سالمندی مثبت و فعال کمک می‌کند .

وی تأکید کرد: سالمندان جامعه ما متنوع‌اند و نیازمند برنامه‌ها و آموزش‌های انعطاف‌پذیر و چندسطحی هستند. از کودکی تا دوران میانسالی، و حتی در دوره سوم زندگی، آموزش و پرورش، دانشگاه‌ها و سیاست‌گذاران اجتماعی باید در ارتقای کیفیت زندگی و پیشگیری از بحران‌های سالمندی فعال باشند. 

پروایی، در ادامه به نقش مشارکت سالمندان و اهمیت گفتمان‌سازی و فرهنگ‌سازی پرداخت و گفت:  سالمندان توانمند می‌توانند هم به عنوان یادگیرنده و هم به عنوان یاددهنده ایفای نقش کنند. آن‌ها منبع غنی تجربه و دانش‌اند و مشارکت فعالشان در جامعه، ارتقای کیفیت زندگی خود و دیگران را به همراه دارد.

وی افزود:  تربیت نیروی متخصص، مانند مددکاران اجتماعی و کارشناسان حوزه سالمندی، و طراحی دانشگاه‌هایی که مبتنی بر واقعیت‌های جامعه عمل کنند، از ضرورت‌های جدی است. دانشگاه‌ها نقش کلیدی در گفتمان‌سازی، عرضه پژوهش‌های عملیاتی و حساسیت‌سازی برای سیاست‌گذاران و مدیران دارند تا دانش عمیق و کاربردی در حوزه سالمندی شکل گیرد.

پروایی در مورد نقش رسانه‌ها نیز تأکید کرد:  رسانه‌ها باید نگاه واقع‌بینانه به سالمندی داشته باشند و از افراط جلوگیری کنند. نمایش صرف سالمندی به عنوان تراژدی، بیماری یا انفعال نادرست است و باید سالمندی اجتماعی را به رسمیت شناخت. ارائه تصویر مثبت و واقعی از سالمندی، مشارکت اجتماعی سالمندان را تقویت می‌کند و جامعه‌ای مناسب برای همه سنین ایجاد می کند.