تهران از نگاه سالمندان؛ شهری که هنوز دوستدارشان نیست
تهران در آستانه ورود به موج سالمندی است، اما در شاخصهای بینالمللی شهر دوستدار سالمند، نمرهای پایینتر از حد مطلوب گرفته است. نتایج پژوهشهای میدانی و تحلیلهای رسمی نشان میدهد هرچند حوزههایی مانند مسکن و حملونقل وضعیت نسبتاً قابلقبولی دارند، اما در ارتباطات، فضاهای عمومی، خدمات سلامت و تأمین اجتماعی، کاستیهای جدی وجود دارد؛ کاستیهایی که زندگی روزمره سالمندان را با چالش مواجه کرده و نشان میدهد مدیریت شهری باید به سراغ تغییرات ساختاری برود.
نتایج مطالعات «ارزیابی میزان سالمنددوستی شهر تهران از منظر سالمندان» نشان میدهد که در اغلب شاخصها، تهران وضعیت مطلوبی ندارد. سالمندان حوزههای مسکن، حملونقل و مشارکت اجتماعی را نسبتاً مناسب ارزیابی کردهاند، اما ارتباطات و اطلاعات، فضاهای باز و بناهای عمومی، تأمین اجتماعی و خدمات سلامت پایینترین امتیازها را گرفتهاند.
محمدامین توکلیزاده، معاون فرهنگی و اجتماعی شهردار تهران، با تأکید بر اینکه برای برخی تازه امروز دغدغه سالمندی شکل گرفته، میگوید: در سال اول مدیریت شهری ششم بارها به مجموعههای مختلف تذکر دادیم که تهران در فاصله شش سال و نیم آینده با موج سالمندی روبهرو خواهد شد. اکنون چهار سال از آن زمان گذشته و تنها دو سال و نیم فرصت باقی مانده تا این پدیده جدید بر تهران تحمیل شود.
او یادآوری میکند که با وجود مصوبات و پژوهشهای گذشته، بسیاری از اقدامات اجرایی نشده بود و شهرداری تلاش کرده با همکاری مجموعههای مردمی حوزه سالمندی و کانونهای علمی، این خلأ را جبران کند. به گفته او برخی رشتههای پزشکی مورد نیاز را نداشتیم. وقتی برای مشورت سراغ پزشکان رفتیم، متوجه شدیم تعداد متخصصان طب سالمندی در کشور به اندازه انگشتان یک دست هم نیست. این تکلیف علوم پزشکی ما بود که از سالهای گذشته اقدام کند، اما به دلیل غفلت، امروز دچار مشکل شدهایم.
کمبودهای زیرساختی تنها به پزشکی محدود نمیشود. توکلیزاده اشاره میکند: تنها مرکز توانبخشی دولتی کشور در تهران و به نام رفیده فعالیت میکند و در این بخش نیز کمبودهای بسیاری داریم. با این حال، مدیریت شهری اقدام به ایجاد مراکزی با عنوان «فراهنگ» کرده است؛ فضاهایی که به گفته او، شادابی و نشاط را به سالمندان هدیه میدهند و خدمات روزانه ارائه میکنند تا سالمند هم در کنار خانواده بماند و هم خانوادهها در نگهداری آنان یاری شوند. برنامه ما این است که حداقل در هر منطقه تهران یک مرکز فراهنگ فعال شود. این مراکز با خانه سالمندان متفاوتاند و بیشتر نقش حمایتی و اجتماعی دارند.
به گفته توکلیزاده، در کنار ایجاد مراکز فرهنگ، شهرداری بزرگترین اجتماع سالمندی کشور را در ورزشگاه آزادی برگزار کرده است؛ جایی که ۱۲ هزار سالمند حضور یافتند. رقابتهای ورزشی ویژه سالمندان و جشن زوجهایی که بیش از ۵۰ سال در کنار هم زندگی کردهاند، نمونهای از تلاش برای افزایش نشاط اجتماعی و مشارکت سالمندان است. او میگوید: تلاش کردهایم در حوزه رویدادها کم نگذاریم تا نشاط اجتماعی سالمندان تقویت شود.
همزمان، مناسبسازی شهری برای سالمندان و معلولان نیز در دستور کار قرار گرفته است. معاون فرهنگی و اجتماعی شهردار تهران توضیح میدهد: مناسبسازی فضاها از مهمترین تکالیف ماست. جلسات متعددی با معاونت شهرسازی داشتهایم تا شهر را برای همه اقشار بسازیم. خوشبختانه در خرید اتوبوسهای جدید و ساخت ایستگاههای مترو و اتوبوس، موضوع سالمندان و معلولان لحاظ شده تا مشکلات گذشته تکرار نشود. البته اصلاح زیرساختهای قدیمی زمانبر است، اما تاکنون ایستگاههای زیادی برای دسترسی بهتر سالمندان و معلولان بازسازی شده و این روند ادامه دارد.
با وجود این اقدامات، نتایج پژوهشی در حوزه سالمنددوستی شهر تهران نشان میدهد که تهران هنوز شهری دوستدار سالمند نیست. این پژوهش که از سوی مرکز مطالعات و برنامهریزی شهر تهران انجام شده، تصویری واقعی از وضعیت زندگی سالمندان در پایتخت ارائه میدهد. پیمایش ۴۶۰ سالمند در ۲۲ منطقه نشان میدهد در اغلب شاخصهای شهر دوستدار سالمند، تهران نمرهای پایینتر از سطح مطلوب دارد.
بر اساس میانگین رتبهای، مسکن (۴٫۷۱)، حملونقل (۴٫۵۷) و مشارکت اجتماعی (۴٫۵۶) وضعیت بهتری دارند، اما تأمین اجتماعی و خدمات سلامت (۴٫۴۴)، فضاهای باز و بناهای عمومی (۴٫۴۳) و ارتباطات و اطلاعات (۴٫۳۴) ضعیفترین حوزهها هستند. این دادهها شکاف میان «امکان زیستن» و «کیفیت زیستن» را آشکار میکند؛ یعنی دسترسی به مسکن و حملونقل وضعیت بهتری نسبت به تجربه زندگی در فضاهای عمومی و جریان اطلاعات دارد.
بررسی پژوهشگران نشان میدهد تهران در مسیر سالمندی با سه مانع اصلی روبهروست: ضعف در دسترسی به فضاهای شهری، گسست اطلاعاتی و کمبودهای رفاهی و کرامت. فضاهای باز و بناهای عمومی با مبلمان نامناسب، رمپهای غیراستاندارد، دسترسی دشوار به سرویسهای بهداشتی و سایهبانها، زمان حضور سالمند در شهر را کوتاه کرده و تعامل اجتماعی را محدود میسازد. گسست اطلاعاتی نیز مانع از آن شده که اطلاعرسانی درباره خدمات شهری، سلامت، رفاه و برنامههای فرهنگی به سالمندان بهطور فراگیر برسد. همچنین نمرات پایین حوزه تأمین اجتماعی و خدمات سلامت همراه با روایتهای میدانی نشان میدهد سیاستهای حمایتی هنوز با نیازهای واقعی سالمندان همتراز نیستند و حس احترام و دیدهشدن هنگام دریافت خدمات کافی نیست.
پیشنهادهای سیاستی شامل بازطراحی خیابانها با نصب رمپ استاندارد، سایهبان و سکوهای نشستن، حملونقل یارانهای ویژه سالمندان با دستگیرهها و اعلانهای واضح، پل زدن بر شکاف اطلاعاتی با نسخههای غیر دیجیتال و آموزش سواد رسانهای، مراقبت خانگی و برنامهریزی اضطراری دوستدار سالمند و نیز مشارکت معنادار سالمندان در ارزیابی پروژههای شهری و اشتغال نیمهوقت است.
توکلیزاده همچنین بر پایش محلات سالمندنشین تأکید میکند و میگوید: «بر اساس پژوهشهای گذشته، برخی محلات مانند یوسفآباد در منطقه ۶ بیشترین تراکم سالمندان را دارند. این پایش همچنان معتبر است و پژوهشهای جدید نیز برای بهروزرسانی آن در حال انجام است.
غلامحسین ادب، معاون سلامت روان و اجتماعی اداره کل سلامت شهرداری تهران، نیز درباره اجرایی شدن سند شهر دوستدار سالمند میگوید: بناست در چند محله پروژه شهر دوستدار سالمند اجرا شود. این پروژه در حدود سه تا پنج محله خواهد بود که هنوز نهایی نشده و احتمالاً در مناطق مختلف انجام میشود،اکنون در مرحله انتخاب محلاتی هستیم که قرار است این پروژهها در آنها اجرا شود. مطالعات پروژه توسط بهزیستی انجام میشود، اما دبیری آن بر عهده شهرداری تهران و اداره کل سلامت است.
ادب با اشاره به ابعاد طرح شهر دوستدار سالمند توضیح میدهد : یک طرح ملی سالمندی داریم و پروژهای به عنوان شهر دوستدار سالمند؛ پروژهای که باید در ابعاد مختلف از جمله مسائل اجتماعی، مناسبسازیها و حملونقل اجرا شود. شهر باید پذیرنده سالمند باشد، دسترسپذیر باشد و امکان حضورپذیری سالمند را فراهم کند؛ به این معنا که سالمند بدون کمک و با استقلال، بتواند به راحتی از خانه خارج شود، تردد کند و از حملونقل عمومی استفاده کند.
به گفته او، شهر دوستدار سالمند شاخصهایی دارد که قرار است در چند محله به صورت پایلوت بررسی شود. این بررسیها به صورت مطالعاتی انجام میشود تا نیازهای محله مشخص شود و بر اساس آن پروژه مداخلهای طراحی شود.
اما رسیدن به شهری که یک شهروند ۷۵ ساله به همان راحتی که یک جوان از شهر استفاده میکند، بتواند زندگی فعال، سالم و مستقلی داشته باشد رویا نیست ؛ در بسیاری از کلانشهرهای جهان به واقعیت تبدیل شده است.
بر اساس چارچوب سازمان جهانی بهداشت، یک شهر برای آنکه «دوستدار سالمند» نام بگیرد، باید در هشت حوزه کلیدی عملکردی ممتاز داشته باشد نخست معابرو فضاهای عمومی و پیادهروهای هموار و عریض، نیمکتهای کافی و ساختمانهای بدون مانع. دومین ویژگی حملونقل است؛ اتوبوس و مترویی که سوار و پیاده شدن از آن برای همه آسان باشد و رانندگانی صبور داشته باشد. همچنین مسکن یعنی خانهای ایمن، بدون پلههای خطرناک و در نزدیکی مراکز خرید و درمان. یکی دیگر از شاخص های شهر دوستدار سالمندان مشارکت اجتماعی است، وجود کلوبهای کتاب، کلاسهای ورزشی و تفریحی ارزانقیمت مخصوص سالمندان. احترام اجتماعی،شغل و آموزش ، اطلاعرسانی و خدمات سلامت ازدیگرویژگی های شهر دوستدار سالمند است.
کدام شهرهای جهان برای زندگی سالمندان بالاترین امتیاز را گرفتهاند؟
لندن یکی از شهرهای دوستدار سالمند است. دراین شهر اتوبوسهای قرمز معروف کمکف هستند و همسطح پیادهرو توقف میکنند تا سالمندان بدون پلهنوردی سوار شوند. تخفیفهای گسترده حملونقل نیز به مشارکت اجتماعی آنان کمک میکند.
درنیویورک پروژه «Age-Friendly NYC» با شعار «از نیمکتهای بیشتر تا پیادهروهای پهنتر»، به بهبود فضای شهری پرداخته و حتی یک دفتر ویژه در شهرداری دارد تا تصمیمات شهری به نفع سالمندان اتخاذ شود.در توکیو با جمعیتی بزرگ از سالمندان، حملونقل عمومی بینقص و فرهنگ احترام به سالمندان بهطور جدی پیاده شده است. در وین که چندین سال متوالی به عنوان بهترین شهر برای کیفیت زندگی انتخاب شده است؛ امنیت بالا، پارکهای فراوان و حملونقل کارآمد، وین را به مقصدی ایدهآل برای بازنشستگان بدل کرده است.
سالمندان تنها یک قشر خاص نیستند؛ آنها پدربزرگها و مادربزرگهای ما هستند و هرکس که عمر کافی داشته باشد، روزی به این گروه خواهد پیوست. سرمایهگذاری برای تبدیل شهرها به مکانهای دوستدار سالمند، در حقیقت سرمایهگذاری برای آینده خودمان است. شهری که برای سالمند امن و راحت باشد، برای کودک، فرد دارای معلولیت و در نهایت برای همه شهروندان، شهری بهتر و انسانیتر خواهد بود.
تهران هنوز برای ورود به موج سالمندی آماده نیست، اما اقداماتی همچون راهاندازی مراکز فراهنگ، برگزاری رویدادهای اجتماعی و توسعه زیرساختهای مناسبسازی، گامهایی مهم در ارتقای کیفیت زندگی سالمندان به شمار میرود.
